Book Review : गजाआडच्या कविता (संपादन : उत्तम कांबळे)

तुरुंग व त्याविषयीच्या आपल्या कल्पना ह्या बहुधा चिञपट पाहुनच तयार झालेल्या असतात...प्रत्यक्ष तुरुंग काही पाहिला नसेल तरीपण तुरुंगातल्या कैद्याबाबत सर्वसाधारणपणे एक नकारात्मकताच मनात असते...पण प्रत्येकवेळी तुरुंगात असणारा व्यक्ती कट्टर गुन्हेगारच असतो असं नाही...काही क्षणिक भावनेच्या आहारी जाऊन गुन्हा घडलेले, काही शिक्षेच्या प्रतिक्षेत असणारे, तर काही सुधारण्यासाठी ठेवलेले...कैद्यांचे बरेच प्रकार असतात...बहुतेकांना नंतर आपल्या चुकीबद्दल कधी ना कधी तरी पश्चाताप होतच असावा...स्वतःविषयी अपराधीपणा वाटत असावा....स्वतःची लाजही वाटत असावी...ह्या सगळ्या परिस्थितीत त्यांच्याही काळजात कोलाहल उभा राहत असेलच, नाही असं नाही....ह्या कोलाहलातुनच मग आपल्या भावनांना शब्दात व्यक्त करण्यासाठी त्यातले काही कवितेचा आधार घेतात...पश्चातापाच्या शाईने कविता लिहीली जाते तर कधी कधी आपली फसवणुक होऊन आपण इथे खितपत पडलोय असं वाटल्यावर व्यवस्थेविरुद्धचा विद्रोह देखील कवितेचं रुप घेतो....कैदेत असताना येणारी घरची, घरच्यांची आठवण काहींना व्याकुळ करते, त्यातुनही कविता स्फुरते...तर अशा नाना तऱ्हेच्या कैद्यांच्या नाना प्रकारच्या कवितांचे संकलन करुन उत्तम कांबळे यांनी संपादीत केलेला कविता संग्रह म्हणजे गजाआडच्या कविता......स्वातंञ्यालढ्यात अनेक स्वातंञ्यवीरांनी तुरुंगात असामान्य असं साहित्य निर्माण केलय...अर्थात् हे कैदी काही तसे स्वातंत्र्यवीर नाहीत, पण बाहेरच्या जगातील साहित्याशी आपण परिचीत असतो, ह्या अशा प्रकारच्या संग्रहातुन समाजाने गुन्हेगार म्हणुन शिक्का मारलेल्या, नाकारलेल्या लोकांच्या भावना नक्की काय असतात हे कळायला मदत होते...अन् गुन्हेगार हा ही माणुस असतो... त्याच्यातील दुर्गुणांनी सगुणांवर मात केल्यामुळे तो गुन्हेगार ठरतो...पण आपल्या चुकीची शिक्षा भोगताना जर त्याला पश्चाताप होऊन तो परत माणसु म्हणुन जगु इच्छीत असेल तर आपण त्याच्यातले माणुसपण पाहायला हवे, हे ह्या कविता वाचुन वाटत राहते...सगळेच गुन्हेगार सुधरत नाही हे जितकं खरं तितकंच सगळेच गुन्हेगार कायमस्वरुपी गुन्हेगारच राहतात असंही नाही...वैश्विक सुखाचे पसायदान मागणाऱ्या ज्ञानोबांनी म्हटलेच आहे की,

" जे खळांची व्यंकटी सांडो । तया सत्कर्मी रती वाढो ।। "

ही माऊलींची अपेक्षा आपणही ठेवायला हरकत नाही....ही अपेक्षा पुर्ण होऊ शकते असा विश्वास ह्या कैद्यांच्या कविता वाचुन वाटते...प्रस्थापितांच्या परिघाबाहेरचं हे साहित्य म्हणजे कैद्यांच्या कविता त्यादृष्टीने नक्कीच वाचनीय आहेत.

#असंच_काहितरी

#Book_Review